Dünyada Kaç Tane Adığece Kitap Var?

Bu soruyu cevaplamak oldukça zor. Bersey Wumar’ın (Бэрсей Умар) 14 Mart 1853’de yayımladığı Adığe Alfabesi’nden sonra belki binlerce kitap basılmıştır fakat bunların bir kısmı günümüze ulaşmamış olabilir. Bu nedenle ancak kütüphanelerde yer alan kitaplar için bir şey söyleyebiliriz.

Önce Adığey Cumhuriyeti’ne bakalım. Adığey Bölgesel Yürütme Komitesi’nin 8 Mayıs 1928 tarihli kararıyla Maykop’ta Adığey Yayınevi kuruldu.¹ Yayınevinin amacı okuryazar oranını arttırmak ve Adığece yayın yapmaktı. İlk yıllarında özellikle tarımsal üretimi ilişkin teknik kitaplar ile Adığeceye tercüme edilen edebi eserler yayımlandı. Bunu Adığe yazarların anadildeki kitapları izledi.

Adığey Cumhuriyet Ulusal Kütüphanesi 2023 yılında yayımladığı yıllık raporunda, kütüphanenin faaliyetlerine ilişkin detaylı bilgi veriyor.² Bu rapora göre 1 Ocak 2024 tarihi itibariyle kütüphanenin yerel tarih ve ulusal belge koleksiyonu 54,007 materyalden oluşuyor. Bunların 13,709’u Adığece eserler. Sadece 2023 yılında yerel tarih ve ulusal belge koleksiyonuna 82’si Adığece olmak üzere 382 eser katılmış. Adığece olan 13,709 materyalin büyük bir kısmının Sovyetler Birliği döneminde yayımlanan kitaplar olduğunu söyleyebiliriz.

Bu verilere göre yaklaşık 130,000 Adığenin yaşadığı Adığey Cumhuriyeti’nin ulusal kütüphanesinde yaklaşık 13,000 Adığece materyal bulunuyor. Bu sayıları buraya not edelim.

Dünyada en çok Adığenin yaşadığı Türkiye’de kaç tane Adığece kitap var? Ankara’da bulunan Milli Kütüphane’nin arama motoru Kaşif ile dil bazında arama yapılabiliyor.³ Adığece (dil kodu ADY) için yapılan aramada karşımıza sadece 19 eser çıkıyor. Bu eserlerin 4’ü Osmanlı döneminde, 15’i de 2007’den sonra yayımlanmış. Kabardeyce (dil kodu KBD) için yapılan arama bir sonuç vermiyor.

27 Ocak 2025 günü yapılan aramada bulunan Adığece eserler şöyle:

• Ahmed Cavit, Adige yani Çerkes Lisanının Söylenişi, Yazılışı [İstanbul, 1327]
• Peçi Haluk, Mehmed Ali, Çerkes Elifbâsı [İstanbul, 1328 ]
• Abdurrahman ibn el-Hac Yusuf Efendi, el-Hafız Zekeriyya Efendi ibn Yakub, Mevlidü’n Nebi Aleyhisselâm [İstanbul, 1332-1913]
• Çerkes Milletinin Düvel-i Muazzama ve Âlem-i İnsaniyet ve Medeniyyete Umumî Beyannamesi [İzmir, 1337-1921 ]
• Fahri Huvaj, Türkçe-Adıgece Adıgece-Türkçe Sözlük [Ankara, 2007]
• Zafer Sürer, Gum kh’pıtquxer [Ankara, 2011]
• Elçilerin İşleri - Aapostolizm Ofizu Aşıagıezer [Eski Ahit], (Kitabı Mukaddes Şirketi) [İstanbul, 2013]
• Muammer Erdoğan, Adığece Dilbilgisi 2 [İzmir, 2013]
• Kafdav, Tarihi Anılar ve Öyküler [Ankara, 2014]
• Doğan Özden, Sinem Vatanartıran, Asiye Erin, Adığece Öğretim Materyali, 5-8. sınıflar, Doğu (Kabardey) ve Batı (Adigey) Lehçeleri [Ankara, 2014]
• Albek Abazov, Julyeta Ahmetova, Çev. Özlem Güngör, Adige Kadın Yazarlar - Adıge tsıhubz thakıueher = Adıge bzılfıge thakıoher = Adıgskie pisatelnitsı, [Kayseri, 2015]
• Albek Abazov, Sabıibz: Adıgabzekle Ikli Tırkubzekle Gepsıge Interaktivne Multimediyne Zeredjenge Lepılegu [Kayseri, 2015]
• Albek Abazov, Çev. Özlem Güngör, Kabardey-Çerkez Dili Uygulamalı Ders [Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 2015]
• Kharmokhue Hamid, Çev. Fahri Huvaj, Nart Sosrikhe [Ankara, 2016]
• Abaze İbrahim, Adıgetseher [Ankara, 2017]
• Madina Pashtova, Anedole Adıgem ya Kulture [Ankara, 2017]
• İlhan Aydemir, Adıgece Dil Eğitimi [İstanbul, 2017]
• Ali İhsan Tarı, Oacexer Guşıejexer Hohuxer [Konya, 2020]
• Hilmi Özen, Türkçe-Çerkesçe Açıklamalı Sözlük [Ankara, 2021]

Milli Kütüphane kataloğundaki dil kodlarında bazı hatalar olduğunu söylemek mümkün, çünkü kütüphanede yer alan bazı Adığece kitapların dil kodu ADY değil. Örneğin aşağıdaki kitaplar da kütüphane kataloğunda yer alıyor, fakat Adığece eser aramasında çıkmıyorlar:

• Sefer E. Berzeg, Vatan Düşüncesi [Ankara, 1967]
• Hikmet Ber, Adigece Fiiller Kitabı [Ankara, 2002]
• Hikmet Ber, Adıgece–Çerkezce Anlamak ve Düşünmek [Ankara, 2006]
• Muammer Erdoğan, Adığece Dilbilgisi–Adığebze Gramer [İzmir, 2007]
• Ayla Taş, Kabardey Diyalekti ile Çerkesçe Gramer Kitabı [Kayseri, 2021]
• Ayla Taş, Kabardey Diyalekti ile Çerkesçe Hikayeler ve Türkçe Tercümeleri 3 [Ankara, 2023]
• İrfan Okuyucu, Türkçe–Abhazca, Abhazca–Türkçe Sözlük [Ankara, 2023]
• Murat Topçu, Çerkezce–Türkçe, Türkçe–Çerkezce Sözlük [Ankara, 2023]

Burada yazılanlara ek olarak başka eksiklikler de olabilir. Fakat bu eksiklikleri de göz önüne alırsak Türkiye’de yayımlanan tüm Adığece kitapların sayısının 130’u geçmediğini söyleyebiliriz.

Görebildiğimiz kadarıyla Türkiye’de (Düzce ve Erciyes üniversiteleri dışında) kamu kuruluşları tarafından yayımlanmış sadece 2 kitap var: bu kitaplar Kaffed’in çabası ve organizasyonu ile Türk Dil Kurumu yayınlarında çıkan Abhazca ve Çerkezce sözlükler.

Türkiye’de ne kadar Adığe yaşadığını net olarak bilemiyoruz, yaklaşık 1,300,000 diyelim. Bu durumda Türkiye’deki nüfus/kitap oranı Adığey Cumhuriyeti’ndeki kadar olsaydı Milli Kütüphane’de 130,000 Adığece kitabımız olacaktı.

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ve Karaçay-Balkar Cumhuriyeti’nde yayımlanmış, fakat Adığey Ulusal Kütüphanesi’nde bulunmayan eserler ile diğer diaspora ülkelerindeki yayınların da bu verilere eklenmesi gerekli. Başka bir yazıda bu verileri eklemek umuduyla…